BATI KAYNAKLI SÖZCÜKLERE KARŞILIK BULMAK

Batı kaynaklı sözcüklere karşılık bulma çalışmalarında başat olan yöntem mi, esin ve coşku mu?

Tanıtma yazısı sayılabilecek bu kısa yazı, bir yıldan uzun süre önce tasarlandı... Dil Derneği'nin yayınladığı Çağdaş Türk Dili dergisinin Şubat 2012 tarihli sayısında yer alan "Dil Derneği Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulma Yarkurul Çalışması"^[i] başlıklı yazı  bize, Batılı sözcüklere karşılık bulmakta karşılaşılan güçlükleri düşündürdü.

Bildiğimiz kadarıyla, Batılı sözcüklere karşılık bulma konusunda ilk disiplinli çalışmayı eski TDK'nin Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılıklar Bulma Yarkurulu yapmış ve çalışma 1972'de, "Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulma Denemesi I" adıyla bir kitapçıkta toplanmıştı.^[ii]

Dilsel sorunlarla ilgilendiği gibi, dille ilişkili ve dile de yansıyan sorunlarla da ilgilenen ve çalışmalarının bir kesimini Dil ve Politika ve Dil Günlüğü adlı kitaplarında toplayan Öner Ünalan, Şubat 1973'te, eski TDK'nin bu çalışmasını ele alan bir inceleme yazmış ve "Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulmada Yöntem Üzerine" adıyla Soyut dergisinin Temmuz 1973 tarihli sayısında yayımlamıştı.^[iii]

Öner Ünalan, belki de kitabının hacimli olmasını istemediğinden, incelemesini Dil ve Politika adlı kitabına koymadı.^[iv] Dolayısıyla, eski TDK'nin Batı kaynaklı sözcüklere karşılık bulma çalışmalarına yönelik eleştiri, saptama ve önerileri yaklaşık 40 yıl gözden ırak kaldı. İncelemeyi, Öner Ünalan'ın anısına kurduğumuz web sitesine (www.ragipgelencik.net) koyarak, bir bakıma gün ışığına çıkarmış olduk.

İncelemeden, Öner Ünalan'ın eski TDK'nin "Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulma Denemesi I" adlı çalışmasını önemsediği anlaşılıyor: Onu eleştirmekle kalmamış, yararlı sonuçlar çıkarmış; çalışmanın, sonraki çalışmalarda yararlanılabilecek değerli bilgiler içerdiğini vurgulamış. Şöyle söylüyor:

"Bu incelemede yeni gibi görünen ne varsa, hepsi Yarkurulun denemesinden çıkarılmıştır. O denemede saklı bütün bilgilerin ortaya çıkarıldığı da söylenemez. Eksikler tamamlanmalı, yanlışlar düzeltilmeli, bu değerli bilgiler bundan sonraki çalışmalarda uygulanmalı ve daha ileri bilgilere ulaşılmalıdır."

Uzunca incelemesinde Öner Ünalan, ereğini, "Batılı sözcüklere karşılıklar bulmada daha yetkin bir yöntem geliştirilmesine karınca kararınca katkıda bulunmak" diye özetliyor ve eski TDK'nin çalışmasında önerilen karşılıkları ayrıntılı bir biçimde irdelikten ve kimi öneriler getirdikten sonra, "sözcük varlığı ve sözcük türetmede kullanılmış ekler" üzerinde duruyor; sözcük türetmede kişilerin eğilimine ve az işlek ve işlek eklerin etkisine değiniyor; önerilen sözcüklerin tutunamamasının nedenlerini saptamaya çalışıyor. "Tartışma ve Sonuç" kesiminde ise, Yarkurul'un yapısını ve çalışma tarzını eleştiriyor ve "Yarkurulun yaptığı ilk disiplinli denemenin, yöntem sorununu açıkça ortaya koymuş" olduğunu saptıyor. Önceki çalışmaları ise,

"Eskiden, daha çok tek tek sözcüklere, ya da kökendeş sözcüklerin hepsine değil de, birkaçına karşılık önerilmiştir. Çalışmalarda başat olan, yöntemden çok esindir, coşkudur."

diyerek eleştiriyor ve Batılı sözcüklere karşılık bulma işinde "bilimsel bir yol" izlenmesi gerektiğine işaret ederek, incelemesini şu önerilerle bitiriyor:

"Şimdi, Yarkurulun denemesinin ışığında, Batılı sözcüklere karşılıklar bulmada izlenmesi uygun yöntemin ve programın taslağı şöyle olabilir:
"Batılı sözcüklere karşılıklar bulmada izlenmesi uygun yöntemin ve programın taslağı şöyle olabilir:
"I. Dilimize girmiş Batılı sözcüklerin tümü saptanmalıdır.
"II. Batılı sözcüklerin dilimize akını titizlikle ve sürekli izlenmelidir.
"III. Öncelikle karşılık önerilecek sözcükler saptanmalıdır. (Bu iş, 1. sözcüklerin dilimize yeni girmiş olmalarına, 2. yaygınlıklarına, vb. ağırlık verilerek yapılmalıdır.)
"IV. Karşılık önerilecek her sözcüğün, 1. karşıtı, 2. olumsuzu, 3. varsa Osmanlıca karşılığı, 4. daha önce önerilmiş karşılığı ya da karşılıkları, 5. dilimize girişinde uğradığı anlam değişikliği olup olmadığı, 6. dilimize girişinde bir terslik, bir yanlış çeviri olup olmadığı, 7. deyimlerde geçip geçmediği, 8. dilimizdeki ve Batı dillerindeki bütün kökendeşleri ya da türevleri, 9. terimse, hangi bilim ya da yapın dalı ile ilgili olduğu, 10. daha önce önerilmiş karşılıkların hangi ölçüde uygun olduğu (sözcüğün bütün kökendeşlerine ve kullanılışlarına karşılık önermeye yetip yetmediği), 11. sözcüğe şimdilik uygun bir karşılık önerilemiyorsa, Osmanlıcasını (varsa) kullanmanın yeğ tutulup tutulamacağı, vb. araştırılıp saptanmalıdır. (Her sözcük için bunları saptamaya gerek olmayabilir, ama bazı sözcükler için bunların da yetmeyebileceği gözönünde tutulmalıdır.)
"V. Tek tek sözcüklere değil, kökendeş sözcük kümelerine karşılık önerilmeli ve aynı kökenden olup da dilimize girmemiş sözcüklere karşılık önerilmese bile, ileride onlara da karşılık önerilmek gerekebileceği hep gözönünde tutulmalıdır. Dilimize girmiş olsun ya da olmasın, bir sözcüğün karşıtına ve olumsuzuna her zaman karşılık önerilmelidir.
"VI. Önerilen bir karşılığın ya da karşılıkların daha önce başka sözcükler için önerilmiş olup olmadığını araştırmak unutulmamalıdır.
"VII. Kökendeş sözcük kümelerine önerilen karşılıklar sıkı bir irdelemeden geçirilmelidir. (Sözcüklerin birkaç ay sonra bir daha iredelenmesinde yarar vardır.)
"VIII. Bütün bu çalışmalar sırasında, yöntemin ve programın geliştirilmesi hep gözönünde tutulmalıdır."

Öner Ünalan'ın 1973'te yazdığı "Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulmada Yöntem Üzerine" adlı incelemesi, eleştiri, saptama ve önerileriyle, Batılı sözcüklere karşılık bulma sorunuyla ilgilenenler ve yöntem ve program arayışında olanlar için bugün de değerini koruyor. (Yazının bağlantı adresini iii. sonnotta verdik.)

ⁱ Bkz.: "Dil Derneği Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulma Yarkurul Çalışması", Çağdaş Türk Dili (dergi), sayı 288, Şubat 2012, s. 740-742.

ⁱⁱ Bkz.: "Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulma Denemesi I", TDK Yayınları: 355, Ankara, 1972.

ⁱⁱⁱ Bkz.: Ragıp Gelencik, "Batı Kaynaklı Sözcüklere Karşılık Bulmada Yöntem Üzerine", Soyut (dergi), sayı 60, Temmuz 1973, s. 20-34. (Yazıyı okumak için buraya tıklayınız.)

^iv Bkz.: Ragıp Gelencik, "Dil ve Politika", 1. baskı, Fe Yayınları, Ankara, Kasım 1993. (Kitapla ilgili bilgi için buraya tıklayınız.)